Co Polska dała Serbii

Szczególnie wielką rolę we wspieraniu małych narodów, zwłaszcza na Bałkanach, by umocnić ich pozycje wobec despotycznych mocarstw, odgrywali wysłannicy księcia Adama Czartoryskiego. Jego prowadzona przez dziesięciolecia emigracyjna dyplomacja starała się za wszelką cenę podkopać dążenia Rosji carskiej do hegemonii na Bałkanach. Osiągała w tym wielkie, ewidentne sukcesy. Dość przypomnieć, że sam car Mikołaj I uskarżał się w 1844 roku w Berlinie: Wszystkie kłopoty, jakie mamy w Serbii, zawdzięczamy księciu Czartoryskiemu. Właśnie od ks. A. Czartoryskiego wyszła inicjatywa takiego wzmocnienia Serbii, by przeciwstawiając się hegemonicznym próbom Rosji stała się ona centrum Południowej Słowiańszczyzny. Ks. Czartoryski w osobnym memoriale występował z postulatem dążenia do tego, by Serbia zjednoczyła wszystkich południowych Słowian w jedno silne państwo. Inicjatywę tę przedstawiał politykom serbskim emisariusz ks. Czartoryskiego Franciszek Zach [narodowości czeskiej] w osobnym memoriale wiosną 1844 r. Po zapoznaniu się ze wspomnianymi projektami serbskimi minister spraw wewnętrznych Ilija Garaszanin opracował szkic polityczny "Naczertanije", który miał się odtąd stać programem serbskiej polityki na wiele pokoleń. Doczekał się też realizacji po wielu dziesięcioleciach wraz z powstaniem w 1918 roku Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, późniejszej Jugosławii (por. M. Kurkiewicz Jak to Polacy wymyślili Jugosławię", "Nowe Państwo" z 3 września 1999 r.). Autorzy "Historii Jugosławii" Wacław Felczak i Tadeusz Wasilewski akcentowali w swej książce, że napisane przez ministra Garaszanina "Naczertanije",uważane za najważniejszy dokument państwowy Serbii z XIX wieku, powstało całkowicie z inspiracji polskiej (podkr. - J.R.N.). Rolę dyplomacji ks. Adama Czartoryskiego prawdziwie docenił m.in. jeden z najsłynniejszych w świecie powojennych autorów jugosłowiańskich Władimir Dedijer, znany dysydent polityczny. W książce "Sarajewo 1914) Dedijer przypomniał, że to ks. Czartoryski jako pierwszy wysunął ideę związku niezależnych państw bałkańskich, które oparłyby się nie na Rosji lub Austrii, lecz na Francji i Anglii. +++ J.R. Nowak "Co Polska dała światu?".